Τρία χιλιόμετρα δυτικά του οικισμού Καρλόβασι, στη θέση Ποτάμι, ξεκινάει ένα μονοπάτι μέσα στο καταπράσινο τοπίο που οδηγεί στην κορυφή του λόφου. Εκεί συναντάμε μια μικρή, καλά διατηρημένη οχύρωση, το γνωστό ως Γενοβέζικο κάστρο ή Καστράκι της Παναγίας του Ποταμού.
Το κάστρο εκτιμάται ότι κατασκευάστηκε κατά τον 13ο αιώνα περίπου, στη βόρεια πλευρά της Σάμου, βρίσκεται στη κορυφή του λόφου σε ύψος 40 με 60 μέτρα και αποτέλεσε καταφύγιο των μοναχών της μονής αλλά και των κατοίκων του οικισμού του Ποταμού. Παράλληλα η θέση του πρόσφερε μια καλή εποπτεία της υποκείμενης ακτής, καθώς και ορατότητα προς το βορρά, όπου διακρίνεται η Χίος.
Πρόκειται για οχυρωματική κατασκευή με κάτοψη ακανόνιστου ορθογωνίου, με διαστάσεις 15×45 μέτρα και καλύπτει έκταση 700 μέτρων. Η οχύρωση κατασκευάστηκε με επεξεργασμένους λίθους, κεραμίδια ανάμεσα τους και ισχυρό συνδετικό κονίαμα. Η κεντρική πύλη της βρίσκεται στην ανατολική πλευρά και το ύψος των τειχών κυμαίνεται από 7,5 έως 8 μέτρα. Εξωτερικά τέσσερις κατακόρυφες ισοπλατείς παραστάδες ενισχύουν τα τείχη, ενώ υπάρχει και βάση ύψους 2,5 με 3 μέτρα. Στο ανώτερο τμήμα του υπάρχουν οι επάλξεις και περίδρομος, στον οποίο η πρόσβαση γινόταν από κλίμακα στο νότιο τμήμα των τειχών.
Στο εσωτερικό της οχύρωσης διακρίνουμε το τρίκογχο ναό του κάστρου που σώζει τους τοίχους στο 1,5 μέτρα, ενώ στο χαμηλότερο σημείο της οχύρωσης, βρίσκεται η τετράγωνη, καμαροσκέπαστη δεξαμενή νερού η οποία σώζεται σχεδόν στο αρχικό της ύψος. Το τρίκογχο και η δεξαμενή, έχουν κατασκευαστεί με την ίδια τοιχοποιία με το τείχος, ενώ στο κανάλι υδροδότησης της δεξαμενής και στη δεξαμενή σώζεται σε σημεία υδραυλικό κονίαμα με το οποίο είχαν επενδυθεί.
Κοντά στην οχύρωση και πάνω στο μονοπάτι που οδηγεί σ ’αυτή, συναντάμε το ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος που είναι η παλαιότερη εκκλησία της Σάμου.
Στην αρχή του μονοπατιού και πλησίον του δρόμου διακρίνουμε τα ερείπια ενός ακόμα ναού, του ναού του Αγίου Νικολάου. Πρόκειται για ένα ναό που ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της απλής Βασιλικής. Η ανέγερση του υπολογίζεται ότι έγινε μεταξύ 12ο και 14ο αιώνα. Οι διαστάσεις του είναι 4×8,5 μέτρα περίπου και η είσοδος του βρίσκεται στο νότιο τοίχο. Εκτός της εξωτερικής τοιχοποιίας σώζεται και σε αρκετό ύψος η αψίδα του Ιερού Βήματος. Επιπλέον, από τις τρύπες που υπάρχουν στο δάπεδο, κοντά στο ιερό, εντοπίζονται δύο χώροι, με θολωτή κάλυψη και μικρό βάθος που είναι άγνωστη η χρήση την οποία είχαν.
Τα τρία αυτά μνημεία, σε συνδυασμό με το φυσικό τοπίο που τα περιβάλει, τα καθιστά έναν προορισμό που σε ανταμείβει.
